موقعیت باغ نیاوران


تهران در کوهپایه‌های جنوب کوههای البرز مرکزی قرار گرفته و شمالی‌ترین فرونشست ایران مرکزی به حساب می‌آید. تهران در موقعیت جغرافیایی 33-51 الی 04-51 طول شرقی و 35-35 عرض شمالی واقع گردیده‌است. دشت تهران دشتی است با شیب تند از شنال به جنوب که به وسیله بلندیها و فرونشست‌های شرقی- غربی به بخشهای گوناگونی از شمال به جنوب تقسیم می‌شود.
مجموعه فرهنگی- تاریخی نیاوران عرصه‌ای مشجر و محصور به شکل چند وجهی غیر منتظمی به وسعت 122350 متر مربع یا حدودا 2/12 هکتار می‌باشد که سه کاخ (صاحبقرانیه)، (احمدشاهی) و (نیاوران) همراه با تعداد متنابهی از بناها و فضاهای خدماتی، رفاهی را در میان دارد.

از حیث موقعیت مکانی و سابقه استقرار، مجموعه را باید محدوده‌ای از توابع روستای قدیمی نیاوران محسوب نمود.روستای مذکور اگرچه همزمان با شکل‌کیری کاخ ییلاقی صاحبقرانیه در مقیاسی محدود رو به آبادانی گذاشت اما همچنان حتی در دوره حکومت پهلوی اول واجد ساختارهای روستایی بود.
مجموعه کاخ- باغهای نیاوران، بر فراز تپه‌ای احداث گردیده که نسبت به محدوده‌های جنوبی، شرقی و غربی خود از موقعیت ممتازی برخوردار بوده و به پیرامون خویش اشراف مناسبی دارد. اختلاف ارتفاع مرتفع‌ترین نقطه واقع در شمال، با پست‌ترین مکان مجموعه واقع در جنوب آن برابر با 6/36 متر است که بدین ترتیب شیب حداکثری معادل 5/10 درصد را نشان می‌دهد، اما برپایه محاسبات انجام شده شیب متوسط این محدوده را با توجه به اطلاعات بدست آمده معادل 7 درصد از جانب شمال به سمت جنوب باید تلقی نمود. اختلاف ارتفاع مجموعه ورودی اصلی واقع در شمال‌غرب محوطه تا منتهی‌الیه شرقی آن معادل 5 متر است که شیب متوسطی برابر 5/1 درصد از سمت غرب به سمت شرق سایت را شامل می‌گردد.
هم اینک منطقه نیاوران که هنوز بخشهایی از چهره اولیه خود را حفظ نموده‌است همراه با محدوده پیرامونی و مشخصا مجموعه فرهنگی- تاریخی نیاوران، در محدوده ناحیه 4 از منطقه 1 شهرداری قرار دارد.
در حال حاضر در شبکه دسترسی‌های شهری، محوطه یادشده در جناح غربی میدان شهید باهنر (میدان نیاوران) قرار دارد، تمامی ضلع جنوبی آن با پارک نیاوران همجوار است و خیابان پاسداران در منتهی‌الیه شمالی خود به حد ورودی جنوب غربی سایت ختم می‌گردد. ضلع شمالی باغ را ادامه خیابان شهید باهنر موسوم به خیابان کاشانک با گردشی پیرامون شمال غربی مجموعه به سمت روستاهای جمال آباد، کاشانک و دار آباد درمی‌نوردد.
جناح شمال شرقی مجموعه با یک دسترسی فرعی منشعب از خیابان فوق الذکر موسوم به خیابان نصیرآبادی و ضلع شرقی آن با خیابانی به نام حیدری‌راد یا خیابان مهمانسرا همجوار می‌گردد. مجموعه یادشده تنها در بخش جنوب شرقی خود در نواری محدود با صاحبقرانیه همسایه بوده و به عبارتی دیگر تنها در این محدوده با بافت مسکونی شهری بلافصل همجواری دارد.

حکومت پادشاهان قاجار که تا سال 1925م به طول انجامیو سبب رونق یافتن تهران که تا آن زمان دهکدا‌ای در دامنه کوههای البرز بود، گردید. تا آن زمان در تهران جز باغ‌های بزرگ با انواع مختلف و متعدد درختان بخصوص درختان چنار، چیزی یافت نمی‌شد.
با آغاز حکومت قاجارها، آقا محمد خان قاجار بنیانگذار حکومت قاجار و فتحعلی شاه که بعدا جانشین او شد، باعث دگرگونی شهر تهران شدند. شهر تهران زیر نظر فتحعلی شاه (1834-1797) دوباره احیاء شد. او اقامتگاه سلطنتی را تزیین کرد و دستور ساخت محل سکونتی به نام بادگیر و اندرونیش را در آنجا داد.
گستردگی شهر تهران از قرن نوزدهم آغاز شد. فتحعلی شاه و جانشینانش تعدادی باغ در شمال تهران بر دامنه‌های رشته کوه البرز بنا کردند که بعدها منطقه ییلاقی شمال تهران را تشکیل داد. یکی از این کاخ‌های سلطنتی کوهپایه‌ای کاخ نیاوران است که گذار زمانی طولانی به درازای یکصد و شصت سال در دوران پرفراز و نشیب تاریخ معاصر ایران، وقوع حوادث گوناگون و برگزاری مجالس، مراسم و مناسبت‌های بسیار در عرصه کاخ باشکوه “صاحبقرانیه“، این عمارت عظیم ییلاقی پادشاهان قاجاری را به مثابه فضایی شاخص در صحنه وقایع سیاسی دو قرن اخیر در ایران مطرح می‌نماید.
قصر نیاوران در باغی در دهکده نیاوران ساخته‌شد، فتحعلی شاه و محمدشاه هریک منزلگاه ییلاقی در این مکان ساخته‌بودند و ناصرالدین شاه با تخریب آن، خود قصر نیاوران را ساخت. در سی‌امین سال حکومت ناصرالدین شاه، قصر نیاوران به قصر صاحبقرانیه تغییر نام داد.
اولین بنای قصر نیاوران در سال 1267 هـ . ق آغاز شد. این قصر در سال‌های بعد، بار دیگر ساخته‌شد و یا در شکل ظاهری آن تغییرات عمده‌ای لحاظ گردید. همانگونه که ذکر شد، در سال 1267 هـ . ق ناصرالدین شاه دستور داد عمارت جدید سلطانی را در قصبه نیاوران بنا کنند و بازاری مشتمل بر یکصد باب دکان در نیاوران بسازند.
در سال 1268 هـ . ق ناصرالدین شاه دستور عزل ایرزا تقی خان امیرکبیر از صدارت را داد و و به جای وی میرزا آقاخان اعتمادالدوله به صدارت نشست. در همین سال در قصر نیاوران مراسم سلام عید فطر به طور رسمی صورت گرفت و تشریفات رسمی نظام انجام شد و برای اولین بار در این قصر هیئت‌های خارجی به حضور ناصرالدین شاه رسیدند. با برگزاری این مراسم با شکوه، قصر نیاوران در کنار قصرهای دیگر ناصری قرار گرفت. بدین ترتیب این قصر درست در سالی که مدرسه دارالفنون افتتاح گردید، مورد استفاده ناصرالدین شاه قرار گرفت. هرچند قبل از اتمام کارهای ساختمانی آن، ناصرالدین شاه بارها در آن بیتوته کرده بود.
بنا بر گفته‌ها، در سال 1276 هـ . ق اعتمادالسلطنه از قصری که باشکوهش می‌نامیدند و از آن به عنوان یکی از «قصور رفیع‌البنا و با روح و صفا» یاد می‌کردند، ایراد گرفت و در پس آن، بعد از گذشت چندی قصر سلطنت آبادساخته می‌شود. به احتمال فراوان در این دوره زمانی تا سال 1297 هـ . ق که تحولی کلی در عمارت نیاوران صورت می‌گیرد، شاه و نزدیکانش برای تجدید بنا در شکل ساختمانی قصر نیاوران، رایزنی‌های فراوان داشتند.
در زمان مظفرالدین شاه، دیواری از شرق به غرب در قسمت شمالی صاحبقرانیه کشیدند. در زمان احمد شاه هم دیواری در شمال قصر جهان نما کشیدند و قصر و دیوانخانه را از محل حرم جدا کردند. در زمان پهلوی اول مقداری از دیوار میان دیوانخانه و حرم‌سرا را که به دستور مظفرالدین شاه کشیده‌شده‌بود، خراب کردند تا ساختمان جهان‌نما با خوابگاه اندرون و سایر ساختمان‌ها ارتباط پیدا کند.
متأسفانه از معمار قصر نیاوران اطلاعی در دست نیست. در متون به نام برخی از معمارباشی‌های سلطنتی که همزمان با آغاز ساخت و ساز نیاوران مشغول به کار بودند برمی‌خوریم. یکی از آنان محمد تقی خان معمار باشی است. محمد تقی خان معمار باشی، معمار مدرسه دارالفنون هم بوده‌است و به احتمال فراوان، معمار قصر نیاوران در سال 1268 هـ . ق نیز هم او بوده‌است.
شاعرانه‌ترین کاخ دوران قاجار با خصوصیات منحصر بفرد و جاذبه و آراستگی، کاخ احمد شاهی است که متأسفانه فاقد تاریخچه‌ای در زمینه ساخت و ساز و دوران بهره‌برداری است و شاید تنها اشاره به لفظ احمد شاهی آن را نسبت به آخرین پادشاه قاجاریه و تاریخ ساخت آن به دوران اقتدار کوتاه مدت این شاه جوان مرتبط می‌سازد.
بنابر برخی نقل قولها، کاخ مذکور را احمد شاه برای همسر گرجی خود بنا نموده‌بود. چنانکه از تاریخ دوران پهلوی برمی‌آید، عمارت مذکور در دوران پهلوی اول جه اقامت ولیعهد و همسر نخستین وی سامان یافته و از آن هنگام در مقاطعی از زمان توسط این خاندان مورد استفاده قرار گرفته است.
در دوره کوتاهی کاخ احمد شاهی به صورت دفتر کار محمدرضا پهلوی عملکردی اداری یافت و سپس با اعمال آخرین تغییرات معماری داخلی در دوران حکومت پهلوی دوم در آن، به عنوان اقامتگاه اصلی ولیعهد وی مجددا به بهره‌برداری رسید و تا سال 1357 خورشیدی، محل اقامت و دفتر وی محسوب می‌گردیده‌است.
آخرین کاخی که تاریخچه آن مطرح می‌شود کاخ نیاوران در ضلع شمال شرقی مجموعه است. این کاخ توسط مهندس محسن فروغی طراحی گردیده و مهندسین مشاور ناظر بر اجرا، شرکت مهندسین مشاور عبدالعزیز فرمانفرماییان و همکاران و سازنده بنا شرکت ساختمانی ماپ بوده‌اند. در ابتدا این کاخ را بعنوان محلی برای پذیرایی و اقامت رؤسای کشورها و میهمانان عالیرتبه دربار طراحی و منظور نموده‌بودند، اما در حین عملیات اجرائی با اعمال تغییرات در کاربری، به محل سکونت پهلوی دوم و خانواده وی برای ایام مختلف سال به غیر از فصل تابستان اختصاص یافت.
این کاخ نهایتا از سال 1346 خورشیدی مورد بهره‌برداری پهلوی دوم و خانواده او در ایران قرار گرفت و تا سال 1357 نیز محل سکونت آنها محسوب گردیده‌است.

معرفی باغ (مجموعه فرهنگی- تاریخی) نیاوران

باغ (مجموعه فرهنگی- تاریخی) نیاوران در شمالی‌ترین نقاط شهر تهران و در دامنه رشته کوههای البرز واقع شده، ارتفاع این منطقه نزدیک به 1800 متر از سطح دریا است. محوطه محصور این مجموعه حدود 12 هکتار است و در مجموع از پوشش گیاهی و فضای سبز مناسبی برخوردار است. وجود اشجار و درختان کهنسال در این مجموعه نشان از قدمت و تاریخ چندین ده ساله آن است.
شرایط طبیعی حاکم بر دامنه رشته کوههای البرز، هوای مناسب کوهپایه‌ای، خاکهای آبرفتی و حاصلخیز و فراوانی آب در این محوطه، محیط کاملا مناسبی را برای رشد و نمو گونه‌های مختلف گیاهی فراهم نموده‌است.
این مجموعه از لحاظ شیب دارای شیبی تند و از شمال به جنوب است. عدم یکنواختی در توپوگرافی، سبب گوناگونی موقعیت استقرار بناها در این مجموعه شده که در پی آن گوناگونی‌های متعدد در آرایش و انتظام فضای سبز به وجودآمده‌است.
آب روان که از جمله اجزاء اصلی باغهای ایرانی است، در این مجموعه در مسیری غیر مستقیم در حرکت است. جریان آب موجود که از قناتی موسوم به نیاوران نشأت می‌گیرد، به طور سطحی در جویبارهایی با شیبهای متفاوت تقسیم می‌گردد و شدت و حجم جریان آن در طول سال با توجه به فصل متفاوت است.
تنوع گونه‌های مختلف گیاهی از ویژگی‌های بارز باغ نیاوران محسوب می‌شود که عموما شامل جمعیتی از گیاهان است که با شرایط محیطی منطقه از سالها قبل سازگار بوده‌اند. تعدادی گونه‌های غیر بومی نیز در مجموعه موجود است که به تدریج با شرایط محیطی منطقه سازگاری یافته‌اند و زیبایی خاصی به مجموعه بخشیده‌اند.
از منابع و شواهد موجود این گونه برمی‌آید که احداث فضای سبز و باغ مشجر نیاوران، با بهره‌گیری از ایده‌ها و سبک‌های آرایش باغ‌های اشرافی در قرون گذشته ایران صورت گرفته‌است. احتمالا شیوه غرس درختان و انتخاب گونه‌های اولیه با اصول یادشده هماهنگی موزونی داشته‌است. نظم و تقارن در بناهای موجود فی‌النفسه آرایش فضای سبز، طراحی آبنماها و ردیف‌کاری اشجار با اشکال هندسی منتظم در این فضا را دنبال می‌نموده‌است و چنانکه در قدیمیترین عکسهای هوایی باغ دیده می‌شود از اصول و سبک باغ سازی ایرانی را دنبال می‌کرده‌است. بی‌تردید در تاریخ حداقل یکصد و پنجاه ساله احداث باغ، نظام کاشت گیاهی و به طور کلی گونه‌های گیاهی مجموعه دچار تغییراتی شده‌اند.
مهمترین گونه گیاهی مجموعه چنار (Platanus Orientalis) است که سازگاری خوبی از خود در منطقه نشان داده‌است و تقریبا معادل هشتاد درصد از پوشش سبز محوطه را به خود اختصاص داده‌است.
همانگونه که ذکر شد کیفیت خاک و آب محوطه، در شکل‌گیری، مقاومت در برابر ناملایمات و بقایای جمعیت گیاهی و پوشش فضای سبز آن از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بوده‌است. از دیرباز وجود خاکهای حاصلخیز دامنه کوههای البرز و آبرفتهای کوهپایه‌ای، محیط رشد و تغذیه مناسبی را فراهم می‌آورده‌است. بر اثر گذشت زمان، افزایش سن درختان، ریشه‌دهی بیشتر و توسعه سیستم ریشه‌ها به تدریج مواد آلی و مغذی موجود در خاک رو به کاهش نهاد. این امر در کیفیت فیزیکی گونه‌های مختلف درختان تأثیر محسوسی را دربرداشته‌است. جدا از آنچه ذکر گردید باید توجه داشت که شیب تند زمین و توپوگرافی خاص آن، جاری بودن جریان آب از منتهی‌الیه شمالی به سمت جنوب سایت و حرکت مداوم آب در جهات مختلف و همچنین استفاده از سیستم آبیاری غرقابی و بارانی در مجموعه زمینه را برای رشد و توسعه انواع آفات و بیماریهای مناسب ساخته‌است. خصوصا آفات و بیماریهای خاکزی که مبارزه با آنها و کنترلشان بسیار دشوار است، به مرور در مجموعه توسعه یافته‌است.
با وجود این مشکلات که کم و بیش طی چند دهه گذشته باغ را تحت‌الشعاع خود قرار داده باید اذعان کرد که عمده آسیب‌های جدی طی تغییراتی که منجر به ساخت کاخ جدید نیاوران و نیز پارک نیاوران در دهه چهل خورشیدی گردید به باغ وارد گردیده‌است. طی این مدت بسیاری از درختان عرصه شمالی و جنوبی باغ در شمال و جنوب کاخ صاحبقرانیه برای ساخت کاخ جدید و پارک قطع گردید و چهره باغ به طور کلی تغییر کرد. بعد از آن در بسیاری از نقاط باغ، منظر سازی بدون توجه به اصول باغسازی ایرانی ادامه یافت و باغ به شکل امروزی خود درآمد