1)تپه حصار:

تپه حصار در حدود 3 کیلومتری جنوب شهر دامغان واقع شده است ولی امروزه به علت گسترش و توسعه شهر دامغان تقریبا محوطه باستانی تپه حصار در حاشیه شهر قرار دارد.

اولین کاوشهای باستان شناسی به وسیله دکتر اشمیت در سال های 1931 و 1932 در این منطقه انجام گرفت و دو تپه در این منطقه مورد حفاری قرار گرفت. تپه اول تپه شیر ژیان و دیگری تپه حصار بود، در تپه حصار آثار باستانی ارزنده ای متعلق به اولین استقرار دهکده ای و همچنین دوران های بعدی آشکار گردید.

ایشان تپه حصار را به 3 طبقه اصلی تقسیم نمود که به نام های: حصار1، حصار 2 و حصار3 نامیده شده که خود شامل چند لایه باستانی است.

- حصار I (تقریبا 4200-3500 ق.م)

قدیمی ترین و عمیق ترین طبقه تپه حصار است که معرف اولین اجتماع مستقر در این تپه می باشد و دارای 3 لایه ذیل می باشد:

1-    حصارI-الف که قطر لایه آن بین 30/1 تا 50/2

2-    حصارI-ب که قطر لایه آن بین 30/1 تا 3/2

3-    حصارI-ج که قطر لایه آن بیش از یک متر نیست

سفال حصار I سفالی نخودی رنگ است که احتمالاً از سیلک 2 یا چشمه علی مشتق شده و به تدریج تحت نفوذ سفالهای نخودی رنگ قرار گرفته است. البته این سفال نخودی رنگ دارای خصوصیات محلی نیز می باشد، همچنین ظروف سفالی که در لایه های حصارI بدست آمده است. قابل مقایسه با سفال سیلک 3 نیز می باشد.

البته ناگفته نماند که تمدن حصار همان تمدنی است که نام آن از این دوره تپه حصار گرفته شده است و ارتباطی با طبقات بعدی تپه حصار ندارد. تمدن حصار تجلی تمدن سفال نخودی رنگ در این منطقه می باشد.

آثار معماری که در این طبقه بدست آمده است، عبارت از خانه های کوچکی است که دیوارهای آن از چینه و خشت خام ساخته شده اند. این خانه ها بدون هیچ نقشه اصلی و واحدی ساخته شده است و دارای هیچگونه نظم واحد و خاصی نیست، اتاق ها کوچک و بدون یک نقشه واحد یا شکل خاصی برای استفاده های مختلف ساخته شده اند.

آثار و ادوات متفرقه ای نیز در ضمن حفاری طبقه یک حصار کشف شد، که عبارتند از: مجسمه های گلی حیوانات، سردوک های گلی، مهره های تزئینی، گردنبند ساخته شده از سنگ، استخوان و تعداد محدودی قطعات اشیا مسی از آن جمله اند. تیغه های سنگ چخماق و سنگ اسبیدیان، ادوات و ابزارهای استخوانی.

قبور متعددی نیز در این طبقه تمدنی تپه حصار بدست آمده است. مجموع قبرهای آشکار شده در 3 لایه طبقه حصار یک به 144 متر می رسد، از این تعداد در حدود 41 قبر مربوط به لایه حصار یک الف و 12 قبر مربوط به حصار یک ب و 91 قبر مربوط به لایه حصار یک ج است. سن این مردگان بین 7 تا 75 سال متفاوت است. تعداد مردگان مرد تقریباً در برابر زنان می باشد.

قبور عموماً در محوطه مسکونی واقع شده است و محل خاصی به عنوان قبرستان در خارج از محوطه مسکونی وجود ندارد، قبور عموماً بسیار ساده و در زمین کنده شده اند و هیچ آثار ساختمانی و یا حصیر برای ساختمان یا پوشش آنها مشاهده نمی گردد. بنابر اعتقادات مذهبی آثار و اشیائی از قبیل تزئینات، اسلحه و ظروف سفالی در قبور گذاشته شده است.

- حصار II:

طبقه دوم حصار که از دو لایه فرعی تشکیل شده، طبقه ای چندان قطور نبوده و به نظر می رسد که مدت استقرار در این دوره نسبتا طویل نبوده است. قطر این لایه ها در حدود 5/1 متر است. لایه حصار II الف یک دوره تحولی است و در این لایه سفال خاکستری رنگ و با پایه بلند و لبه هموار و کف صاف مشاهده می شود. با شروع دوره حصار II ب دوره تحولی به پایان می رسد، احتمال دارد در این دوره اقوامی که در دوره حصار II الف به این منطقه وارد شدند و دارای سفال خاکستری بودند، مستقر شده باشند با وجودی که سفال های خاکستری دوره حصار IIالف با حصار IIب قابل مقایسه است، ولی کاملاً یکنواخت نیست. وسعت آثار معماری دوره حصار II، همان محوطه ای را که دوران حصار یک فراگرفته است، تقریباً می پوشاند و اتاق ها عموماً چهارگوش ساخته شده و یک اتاق مرکزی به عنوان آشپزخانه یا اتاق نشیمن مشاهده می شود. اتاق های دیگر عموماً بدون هیچگونه نظم و ترتیبی در اطراف این اتاق مرکزی ساخته شده اند. دیوارهایی که از چینه ساخته شده بود، دیگر عمومیت نداشته و بیشتر دیوارهایی دیده می شود که به وسیله خشت خام ساخته شده بودند.

سفال منقوش دوران قبل یعنی حصارI به تدریج متروک شده و سفال خاکستری به خصوص در طبقه حصار IIب سفال رایج این دوره شد. شکل ظروف و همچنین طرز ساخت آنها نیز به کلی تغییر نمود. سفال خاکستری داغدار که سفال خاص این دوره است در این زمان نه فط در تپه حصار، بلکه در تمام نواحی شمال شرقی ایران مشاهده می شد، این نکته بیانگر این مطلب است که در این دوره تمدن جدیدی جایگزین تمدن گذشته این منطقه شده است.

در این طبقه مجسمه های گلی از حیوانات مختلف و همچنین مجسمه های گلی انسان آشکار گردید، به خصوص مجسمه زنان در نهایت تناسب و زیبایی ساخته شده است و بعضی نمونه ها از ساخته های هنری بسیار زیبا محسوب می شوند. آثار تزئینی و اشیاء تزئینی بدست آمده نیز عموماً شامل: گردنبند ساخته شده از سنگ های آهکی رنگارنگ، گل، بدل چینی، شبق یا قبر طبیعی هستند.

مهره های ساخته شده از بدل چینی و همچنین مهرهایی که از این مواد ساخته شده اند نمایشگر تکنیکی پیشرفته در این فن می باشند.

ادوات فلزی مسی نیز در این دوران بدست آمده است. سر گرزهای مسی، خنجرهای ساخته شده از مس و همچنین اشیاء دیگری مانند سوزن ها و حلقه های مختلف الاندازه، ادوات تزئینی مانند انگشترها، گردنبندها، گوشواره ها و سنجاق های تزئینی که همگی از مس ساخته شده اند، مشاهده می شود. علاوه بر این فلزات، آثار تزئینی دیگری که از طلا، نقره و سرب ساخته شده اند، در این طبقه بدست آمده است.

ادوات و ابزارهای سنگی و استخوانی نیز در این دوره هنوز رایج بودند و با وجودی که فلز در دسترس بشر قرار داشته، ولی به علت کمیابی آن هنوز ادوات و اشیاء سنگی و استخوانی نقش مهمی را در برآوردن احتیاجات صنعتی این اجتماعات ایفا می کرده است، تیغه ها و رنده های سنگی، سنگ ساب ها، سنگ های چاقو تیزکنی، هاون های سنگی و همچنین درفش های استخوانی در حفاری این طبقه به تعداد زیادی مشاهده می شود.

تعداد قبور بدست آمده در طبقه دوم حدود 209 قبر است، وضعیت قرار گرفتن جسد در قبر و همچنین آثاری که در جوار مرده دفن شده، نمایشگر این مطلب است که تغییراتی در رسوم و آداب این دوره با دوره قبل به وجود آمده است، تعداد مرده های مرد و زن در این قبور تقریباً مساوی است. آثاری از قبیل ظروف سفالین، تزئینات و اسلحه در قبور مردگان قرار دارد.

- حصار III:

درباره تاریخ دوران حصار3 نظریات مختلفی وجود دارد، تاریخ این منطقه به وسیله پروفسور مک کان هم زمان با گیان IV در ایران و دوران اغاز سلسله ها تا دوران آکاد در بین النهرین پیشنهاد شده است. ولی پروفسور بیگوت با این نظریه موافق نیست و اظهار میدارد که بنابر آثاری که در این منطقه بدست آمده است، قدمت این طبقه نمی تواند قدیمی تر از 2000 سال پیش از میلاد باشد.

قطر آثار باستانی حصار III  با جدیدترین طبقه حدود 4 متر است، این طبقه به سه دوره:

1-    حصار III الف

2-    حصار III ب

3-    حصار III ج

تقسیم شده است.

حصار III الف، یک لایه تحولی را معرفی می کند. در بقایای مربوط به این لایه، آثار مشخص مربوط به حصار II ب همراه با آثار مربوط به دوران حصار III مشاهده می شود، با وجودی که هنوز آثار دوران دوم حصار وجود دارد. ولی مقایسه آنها با آثار حصار ب وجود عناصر جدیدی را تائید می نماید که در دوره اخیر ظاهر شده اند.

آثار معماری تپه حصار در طبقه سوم به نحو کاملاً محسوسی توسعه یافته و بقایای ساختمان بزرگی در این طبقه مشاهده می گردد.

جالب ترین ساختمان این طبقه ساختمانی است که به نام ساختمان سوخته مشهور است و در لایه III ب واقع شده است. این ساختمان بزرگ در اثر آتش سوزی منهدم شده و ساکنان آن بیشتر مایملک خود را که احتمالاً فرصت کافی برای خارج کردن آنها به هنگام آتش سوزی نداشته اند، در جای خود باقی گذارده و فرار را بر قرار ترجیح داده اند. این ساختمان شامل یک حصار دفاعی بوده و فقط یک دروازه ورودی دارد، در فواصل مختلف در حصار ساختمان برج و باروهای استحفاظی و دفاعی مشاهده می شود. دکتر اشمیت و همچنین دانشمندان دیگر اظهار داشته اند که این ساختمان ممکن است معبدی بزرگ و یا قصر با شکوهی بوده که به خانواده متمکن تعلق داشته است. در این واحد ساختمانی 6 اتاق اصلی و چند اتاق فرعی و دروازه با حیاط داخلی مشاهده می گردد.

اتاق اول سالن مرکزی و اصلی بنا را تشکیل می دهد و اتاق دوم به عنوان انبار مورد استفاده قرار می گرفته و خمره ها و ظروف سفالی که برای نگهداری غذا بکار می رفته، در آن مشاهده می شود. اتاق سوم راهروئی است که بلافاصله بعد از دروازه خروجی واقع شده است، اتاق چهارم به علت اینکه در آن مقدار زیادی      دانه های زغال شده گندم بدست آمده، آن را با نام گندم نامگذاری نمودند. اتاق پنجم،اتاق کوچکی است که به آشپزخانه بزرگ اتاق 6 راه دارد. اتاق شماره 7، اتاق کوچکی است که باز به اتاق 6 راه دارد. اتاق هشتم در قسمت برج قرار گرفته است و توالت شماره 9 در جوار اتاق شماره 5 واقع شده است.

اشیاء زیادی که در ضمن حفاری این ساختمان سوخته بدست آمد، موارد استعمال هر یک از اتاق ها را تا حدودی معرفی می کند.

سفال لایه حصار III الف یک دوره تحولی را معرفی می کند و سفال خاکستری تیره که با نقوش داغدار تزئین شده است از سفال های مشخص این دوره می باشد. ظروف با گردنبند و پایه های تزئینی نیز ساخته شده است.

آثار و ادوات گلی شامل ظروف، چرخ های سفالی، سر دوک های پشم ریسی سفالی، چرخ های گلی دو مخروطه، قالبهایی که برای ریختن مس مذاب برای ساختن اشیاء مسی بکار می رفته و همچنین گوی های گلی، فلاخن، همگی در ضمن خاکبرداری از این لایه بدست آمد. مجسمه های کوچک حیوانات و انسان به اشکال و اندازه های مختلف در این لایه بدست آمد. مجسمه حیوانات عموماً شامل قوچ ها، بزهای کوهی، گاو و مرغابی است که از گل و سنگ و مس و طلا ساخته شده و همچنین ظروف سفالی به شکل حیوانات ساخته شده است.

مهره های مسطح بدست آمده در این منطقه عموماً از گل، مس و سنگ ساخته شده اند. مناظر نمایش داده شده بر روی مهرها قابل مقایسه با نقوش مهرهای استوانه ای است که در دره رود سند کشف شده اند، صحنه هایی که مجالس شکار را معرفی می نماید. بر روی بعضی از این مهرهای مسی مشاهده می شود. اثر مهرهایی نیز که بر روی گل منعکس شده است. در ضمن حفاری جمع آوری شده است.

آثار و ادوات فلزی که به صورت اشیاء و اسلحه هستند در این طبقه مشاهده می شود. دیگ های فلزی بزرگ، خنجرها، چاقوها، سرنیزه ها، قبرها، کلنگ ها، سر گرزها، تیشه ها، پیکان ها، سنجاق ها، میخ ها، سوزن ها، دستبندها، انگشترها، گوشواره ها و همچنین اشیاء تزئینی دیگر مانند آئینه و غیره که عموماً از سرب، مس، برنز، نقره و طلا ساخته شده اند، در ضمن حفاری آشکار گردید.

همچنین ظروف تزئینی بسیار جالبی که از سرب و نقره و طلا و سنگ مرمر ساخته شده بود، در ضمن حفاری این طبقه مشاهده شد. رویهم رفته آثار باستانی مدفون شده در تپه حصار هم از نظر کیفیت و هم از نظر کمیت دارای ارزش بسیار زیادی است و به خوبی نشانگر وضعیت بسیار مطلوب و مرفه ساکنان این تپه در آن زمان می باشد، عموماً اشیاء نفیس و ارزنده ای در داخل قبور به همراه مرده ها دفن گردیده است.

- دوره دوم کاوش ها :

در کاوش هایی که در سال های 74-73 جهت دو ریله نمودن خط راه آهن تهران-مشهد توسط دکتر یغمائیان در این منطقه انجام گرفت، اسکلت کامل زنی را در زمان وضع حمل و جنین آن را به طور سالم کشف نمودند که در حال حاضر  در موزه باستان شناسی سمنان نگهداری می شود.

همچنین لوحه های گل نبشته ای به خط بابلی که در حدود 2000 سال قدمت دارند کشف شده اند که در آنها چگونگی دادوستد و همچنین صادرات کالا به کشورهای منطقه بین النهرین شرح داده شده است که آنها هم در موزه باستان شناسی سمنان نگهداری می شوند.

در سال گذشته نیز، کاوش هایی که توسط دکتر روستایی در جهت تعیین حریم تپه انجام شد، حریم تپه را 30 هکتار تعیین نمودند.

نکته حائز اهمیت اینکه عبور قطارها از میان تپه حصار با پیشینه تاریخی که ذکر گردید باعث زیان رساندن به آثار و بقایای موجود تپه حصار خواهد شد.