هر فن‌آوری جدید، به‌جهان صورتی دیگر می‌دهد. به‌گفتة تاریخ‌شناس فرانسوی، فرناند برودل،[1] راه‌آهن فرانسه و امریکا را متحول کرد، تلفن فاصله‌ها را برداشت، رادیو فرد را در خانة خودش مخاطب ساخت و تلویزیون بازارهای توده‌ای را ایجاد کرد، یا حداقل به آن شتاب بخشید. به‌همین ترتیب، می‌توان انتظار داشت که رایانه، اینترنت و کاربردهای جدید آن، تحولی بنیادین در اقتصاد، سیاست، و آموزش را سبب شود.
اینترنت از آن ابزارهای اجتماعی است که علاوه بر فراهم آوردن امکان توسعه اجتماعی، عرصه را برای کنش و بیان فردی باز می‌کند. پژوهش‌های انجام گرفته بر روی اینترنت و محیط‌های ارتباطی رایانه‌ای[2] نشان می‌دهد که جوانان با استفاده از این ابزارهای اطلاعاتی و ارتباطی جدید، هویت خود را شکل می‌دهند و اطلاعات مورد نیاز خود را به‌دست می‌آورند. در این محیط‌ها تشکیل هویت و استفاده از زبان از مدل‌های جدیدی پیروی می‌کند.[3]
اما مقایسه استفاده نهادهای مختلف اجتماعی از فن‌آوری‌های نوین اطلاعاتی و ارتباطی دلالت بر آن دارد که نهاد آموزش، حتی در پیشرفته‌ترین جوامع، نتوانسته‌ است همچون دیگر نهادها از پتانسیل‌های فن‌آوری‌های جدید استفاده کند. برای مثال، می‌توان استفاده نهاد اجتماعی بازار از فن‌آوری‌های جدید اطلاعاتی و ارتباطی ـ تلفن‌ همراه، رایانه، پست الکترونیک، اینترنت ـ را با استفادة نهاد آموزش از این فن‌آوری‌ها مقایسه کرد. بخشی از علت این امر را می‌توان در پویایی بیشتر نهاد بازار جست و بخش دیگر را می‌توان در اثر فرهنگ حاکم بر نهادهای آموزشی دانست. نهادهای آموزشی، به ویژه در دوران مدرن، در کار توزیع یک‌سویه، جمعی و متمرکز «سواد» بوده است و نسبت به شرایط زیستی، فکری، روان‌شناختی و اجتماعی مصرف‌کنندگان و مخاطبان خود، ناآگاه و بی‌اعتنا بوده است.

وبلاگ چه خواهد کرد؟ در این مقاله،‌ می‌خواهیم ضمن مروری اجمالی بر نوع رابطة میان آموزش و رسانه‌های موجود در دوره‌های مختلف تاریخی، مشخصه‌های خاص وبلاگ و برخی امکانات جدید پدید آمده برای صنعت آموزش را مرور کنیم. شاید برای تعیین دقیق آثار وبلاگ بر آموزش قدری زود باشد امّا یقین داریم که روی‌آوری آموزش به این رسانه، توان ایجاد تغییر در ماهیت و ادراک آموزش را دارد. امّا پیش از هر چیز‌، وبلاگ چیست و چه ویژگی‌هایی دارد؟


وبلاگ چیست؟
وبلاگ پدیده‌ای اجتماعی‌ـ‌ فنّی است که در طول چهار سال گذشته پیشرفت‌های فنّی‌ و مقبولیت‌های اجتماعی چشمگیری کسب کرده است. با مروری اجمالی بر نتایج به‌دست آمده در موتورهای جست‌وجو، می‌توان شاهد نفوذ وبلاگ و منطق وبلاگی در حوزه‌های مختلف اجتماعی و اقتصادی بود. مقالات زیادی پیرامون وبلاگ در رسانه‌های رسمی و متمرکز منتشر می‌شود. بسیاری از این مقالات مقدماتی‌ و محل بروز بیم‌ها و امیدهایند. در برخی گفتارها، روزنامه‌نگاران متعهّد و گویندگان رادیو و تلویزیون به وبلاگ می‌تازند. آنها این دغدغه را دارند که وبلاگ‌ها زیادند و میلیون‌ها یادداشت ویرایش نشده هر روز در آنها انتشار می‌یابد. برخی دیگر، به‌ویژه خود وبلاگ‌نویسان، امید فراوانی به وبلاگ بسته‌اند و راه حل همة مسائل و معضلات فنی و انسانی را در وبلاگ می‌جویند. به‌هرحال، گفتار هر دو گروه بر رواج اجتماعی وبلاگ دلالت دارد.
وبلاگ صورت جدیدی از صفحات اینترنتی است. امکانات فنّی به‌کار رفته در وبلاگ، تولید محتوا و روزآمد شدن صفحه را بسیار ساده کرده است. هر مطلبی که برای درج در وبلاگ ارسال می‌شود در بالای مطالب پیشین قرار می‌گیرد و به‌این ترتیب آرشیوی تاریخی از مطالب ارسالی شکل می‌گیرد. بالاترین یادداشت، جدیدترین یادداشت است بعد از آن، یادداشت‌های پیشین قرار دارند.
هر وبلاگ به لحاظ ساختاری دو بخش ثابت و سیال دارد. بخش ثابت وبلاگ معمولاً شامل عنوان اصلی یا آرم وبلاگ، شرحی کوتاه، نشانی یا امکاناتی برای تماس با نویسنده یا نویسندگان، فهرست ثابتی از پیوند به دیگر صفحات اینترنتی (و از جمله دیگر وبلاگ‌ها)، امکاناتی برای مراجعه به بایگانی یا جست‌وجو در وبلاگ، و غیره است. بخش سیال مطالب ارسالی روزانه را در بر می‌گیرد. هر مطلب در قالب یک مدخل یا پست جای می‌گیرد. قالب هر مدخل معمولاً شامل عنوان مدخل، محتوا، آدرس خاصّ مدخل،‌ تاریخ و ساعت نگارش، امکاناتی برای دریافت و ثبت نظر خوانندگان و غیره است.
وبلاگ از دیگر رسانه‌ها متمایز است: وبلاگ فاصله میان چرخة تولید و چرخة مصرف دانش و اطلاعات را مرتفع می‌کند، و رابطه‌ای صمیمی با مخاطب خود برقرار می‌سازد. مخاطبی که وبلاگ برای خود تعریف می‌کند، مخاطبی منزوی، بی‌هویت و منفعل نیست؛ او هویّتی خاص خود دارد و در شبکه‌های پیچیده‌ای از اجتماعات و ارتباطات سکنی دارد. وبلاگ رسانه‌ای گشوده به روی مخاطب است، جایی برای درج نظرات و ایده‌های او وجود دارد که می‌تواند زمینة خوبی برای برقراری ارتباط دوسویه و گفت‌وگو میان تولید کننده محتوا و مصرف کنندة آن باشد.
وبلاگ‌نویسان این رسانة نوین را دوست دارند. به‌خاطر همه دلایلی که آن را چشم‌اندازهای تیرة آموزش مدرسه‌ای و سنتی می‌کند، وبلاگ‌نویسان بر «صدای اصیل» و «تعامل اصیل» تأکید دارند. تعامل در وبلاگ، سریع، ناهموار و غیرقابل پیش‌بینی است. چیزی مثل جریان زندگی روزمره و واقعی است. این خیلی با جریان کنونی ارتباطات در عالم آموزش تفاوت دارد.
پژوهش‌های اخیر نشان داده است که حدود چهل تا پنجاه درصد از وبلاگ‌نویسان در محدوده سنی میان 13 تا 19 سال قرار دارند[4]مراجعه به صفحه آمار کاربران پایگاه‌های ارائه دهندة خدمات وبلاگ نیز نشان از حضور گسترده محدودة سنی زیر بیست سال دارد.[5]
عمومیت وبلاگ در میان جوانان، امکان چشم‌پوشی بر ابعاد آموزشی آن را می‌بندد. وبلاگ چه نسبتی با محیط‌های آموزشی دارد؟ آیا می‌توان از آن به عنوان ابزاری آموزشی استفاده کرد؟ وبلاگ را باید به عنوان فن‌آوری آموزشی جدیدی پنداشت که امکان جریان دوسویة دانش و سواد در میان گروه‌های فراگیر را فراهم می‌سازد. وبلاگ از طریق تشویق مستمر فراگیران به مشارکت در فرایند آموزش، ایجاد محیط‌های آموزش تعاملی، توانایی ترجمه و انتقال مطالب درسی به ذهن فراگیران را دارد.
استفاده از وبلاگ برای مقاصد آموزشی، بسته به آمادگی شرایط و زیرساخت‌های فنی و اجتماعی، می‌تواند در قالب‌های زیر انجام گیرد:
1. وبلاگ فردی، این شکل از وبلاگ در حال حاضر رواج زیادی دارد. مربی می‌تواند با هدایت دانش‌آموزان به سوی ایجاد وبلاگ‌های فردی درسی، از او بخواهد درس‌های خاص را بازتولید کند. برای مثال معلم ادبیات می‌تواند از دانش‌آموز بخواهد معنی یک شعر خاص را در وبلاگ خودش ارائه دهد. دیگر دانش‌آموزان از طریق ارائه نظرات یا درج در وبلاگ خود می‌توانند نظر اولیه را اصلاح یا کامل کنند.
2. وبلاگ‌های گروهی، این شکل از وبلاگ، به‌رغم برتری‌های فراوان بر صورت فردی، در حال حاضر چندان رایج نیست. کلاس درس محل خوبی برای آمادگی‌ها و گفت‌وگوهای اولیه برای تشکیل وبلاگ‌های گروهی است. معلم می‌تواند با گروه‌بندی کلاس درس از آنها بخواهد وبلاگ گروهی خود را راه‌اندازی کنند و پیرامون موضوعی خاص، به رقابت/گفت‌وگو با دیگر گروه‌ها بپردازند.
3. وبلاگ‌های خوشه‌ای، امکان ایجاد پیوند میان وبلاگ‌ها، صورت دیگری از کار جمعی را سبب می‌شود که می‌توان آن را خوشه‌ای نامید. در این صورت، همان وبلاگ‌های فردی در قالبی گروهی به فعالیت می‌پردازند. به‌بیانی دیگر، این صورت از وبلاگ‌نویسی همان وبلاگ فردی است با این تفاوت که به دیگر اعضای یک گروه خاص پیوند، (لینک) داده است به موضوعی درسی و از پیش‌تعریف شده اختصاص دارد.

موانع
استفاده از وبلاگ و دیگر فن‌آوری‌های آموزشی در کلاس درس و محیط‌های آموزشی با موانعی جدی نیز مواجه است. اولین و مهمترین مانع را شاید بتوان مانع زیرساختی دانست. عدم دسترسی دانش‌آموزان، معلمان و مدرسه به رایانه و عدم توانایی فنی در کاربرد آن مانع عمده‌‌ای در راه استفاده از فن‌آوری در امر آموزش است. به‌نظر می‌رسد این مشکل با استقبال روزافزون مردمی و دولتی از فن‌آوری‌های جدید در حال مرتفع شدن باشد. خانه‌ها به تدریج به رایانه مجهز می‌شوند و به‌رغم مشکلات بودجه‌ای فراوان، گام‌های مثبتی در راه تجهیز مدارس و محیط‌های آموزشی به رایانه برداشته شده است.
دومین مانع را می‌توان در میان زیرساخت‌های فرهنگی مشاهده کرد. فرهنگ حاکم بر آموزش، فرهنگ کهنسالی است که در طول قرن‌های متمادی مروج ارتباطات یکسویه در فرآیند آموزش بوده است. این فرهنگ، با آن که در دوره‌هایی توانسته‌ است سطح سواد عمومی جامعه را ارتقا دهد، در برابر پیشرفت‌های جهانی علمی ناتوان از پاسخگویی است و نمی‌تواند همه دانش موجود را با استفاده از ابزارهای پیشین، به نسل بعد از خود انتقال دهد. به‌این ترتیب آشکار می‌شود که استفاده از وبلاگ با فرهنگ حاکم بر مدارس همخوانی ندارد. فرهنگ حاکم بر مدارس، فرهنگ انتقال یکسویه اطلاعات و درخواست از فراگیر برای بازتولید موبه‌موی اطلاعات است. برای مثال، معلمان، این عاملان مهم گذار از الگوی یک‌سویه به الگوی تعاملی، نسبت به وبلاگ یا بدبینند و آن را ابزار «وراجی» می‌دانند و یا هیچ اطلاعی پیرامون آن ندارند. از سوی دیگر، بسیاری از معلمان ترجیح می‌دهند همه مطالب درسی خود را در ساعات موظف ارائه دهند و وقت (و هزینه) خود را در مرور وبلاگ‌های دانش‌آموزان خود، و یادداشت‌نوشتن برای آنها هدر ندهند. به‌رغم همه این موانع بزرگ، می‌توان با برگزاری دوره‌های توجیهی و آموزشی برای معلمان آنان را به‌تدریج با استفاده از این آخرین دستاورد فکری ـ فنی آشنا کرد.
برخی ملاحظات اجرایی
1. همان‌طور که اشاره شد، شبکه‌های تعاملی اینترنتی و از جمله وبلاگ یکی از را‌ه‌های اصلی دریافت و بازتولید دانش و اطلاعات در میان جوانان شده است و آنان به راه‌های سنتی دریافت اطلاعات و از جمله کلاس‌های رسمی درس کمتر توجه دارند. هم‌اکنون دانش‌آموزان بسیاری در عرصه وبلاگ‌نویسی فردی فعال هستند، این تعداد گرچه نسبت به تعداد دانشجویان وبلاگ‌نویس محدود است، اما با توجه به استقبال اجتماعی وبلاگ، پیوسته در حال افزایشند. به‌این ترتیب، نظام آموزش ناگزیر از روی‌آوری به مجاری جدید انتقال دانش و سواد است.
2. همچون دیگر فن‌آوری‌های آموزشی، وبلاگ را باید ابزاری در جهت تکمیل فرآیند آموزش دانست. به‌عبارتی دیگر، نه وبلاگ می‌تواند جایگزین محیط‌های آموزشی شود و نه محیط‌های آموزشی می‌توانند با غفلت از وبلاگ، فرآیند آموزشی کاملی داشته باشند.
3. نظام آموزش و پرورش می‌تواند، در مناطقی که دسترسی بهتری به امکانات فنی لازم وجود دارد، به‌صورتی آزمایشی پروژة وبلاگ‌های درسی را راه‌اندازی کند. بدیهی است که برخلاف برخی پروژه‌های متمرکز، این پروژه نیاز به آماده‌سازی بسترهای فرهنگی و اجتماعی نیز دارد. یعنی علاوه بر مدیران و معلمان، دانش‌‌آموزان نیز باید آمادگی حضور و فعالیت در محیط‌های وبلاگی را داشته باشند.
4. استفاده از خدمات رایگان عرضه شده در اینترنت توصیه نمی‌شود. استفاده از این خدمات اگرچه بار مالی کمتری دارد، اما از توان تعریف هویت‌های علمی برخوردار نیست و طولی نخواهد کشید که یا وبلاگ‌ها رها خواهند شد و یا با هویت‌ها و کاربردهای غیرعلمی دیگری به‌کار خواهند پرداخت. به‌همین دلیل، نظام آموزش می‌تواند در سطح مدیریت ملّی، استانی، شهری، منطقه‌ای و یا مدرسه‌ای، فضاهایی اینترنتی را برای ایجاد وبلاگ‌های درسی راه‌اندازی کند.


منابع
P.M. Greenfield and K. Subrahmanyam, 2003. "Online discourse in a teen chatroom: New codes and new modes of coherence in a visual medium," Applied Developmental Psychology, volume 24, pp. 713–738.

J. Henning, 2003. The Blogging Iceberg: Of 4.12 Million Weblogs, Most Little Seen and Quickly Abandoned. Braintree, Mass.: Perseus Development Corp.

S.C. Herring, L.A. Scheidt, S. Bonus, and E. Wright, 2004. "Bridging the gap: A genre analysis of weblogs," Paper presented at the 37th Hawaii International Conference on System Sciences (HICSS–37). Los Alamitos, Calif.