تاریخچه
سانتافه، پایتخت نوه وو مکزیکو (Nuevo México همان نیو مکزیکو) است که منطقه ای در نیو اسپاین (New Spain) بود و توسط کورونادو (Coronado) کاشف اسپانیایی کشف و در سال 1598 به ثبت رسید. دون پدرو دی پرالتا (Don Pedro De Peralta)، سومین فرماندار نیو مکزیکو، سانتافه را بنیان گذاری کرد و نام طویل مذکور را بر آن نهاد.

این منطقه که بعدها به نام سانتافه شهرت یافت در سال 1607 توسط خوان مارتینز دی مونتویا (Juan Martinez de Montoya) به منطقه ای مسکونی مبدل شد و بالاخره در سال 1610 به طور رسمی ثبت و به عنوان پایتخت انتخاب شد. به این ترتیب سانتافه قدیمیترین پایتخت و دومین شهر بسیار قدیمی باقی مانده از دوران مستعمره نشینان اروپایی است که بعدها جزو ایالات متحد آمریکا شد.

سانتافه و ایالات متحد آمریکا
در سال 1841 یک هیات کوچک نظامی و تجاری از اوستین (Austin) تگزاس به سانتافه رفتند و هدف آنها در دست گرفتن کنترل این شهر بود. این هیات که چندان آماده و مجهز نبود به سادگی توسط ارتش مکزیک به عقب رانده شد.

در 1846، آمریکا به مکزیک اعلان جنگ داد و گروهان سواره نظام به رهبری ژنرال کرنای (Kearny) وارد شهر شده و خواستار مالکیت نیومکزیکو شدند و بالاخره در سال 1848، با بستن قرارداد گوادالوپ هیدالگو (Treaty of Guadalupe Hidalgo که در واقع یک معاهده صلح بود) به طور رسمی نیومکزیکو را تصاحب کردند.

در 1851، ژان باپتیست لامی (Jean Baptiste Lamy) به سانتافه رسید و ساخت بنای کیسای جامع سنت فرانسیس را آغاز نمود. در سالهای بعد سانتافه توسط یک جاده انشعابی به راه آهن متصل شد و با ورود تلگراف به آن، دچار تحول اقتصادی چشمگیری شد.

در 1912 نیو مکزیکو به عنوان 47 مین ایالت به ایالات متحد پیوست و سانتافه رسما به عنوان پایتخت اعلام شد.

شهری متفاوت
اسپانیاییها این شهر را بر مبنای قوانین شهرسازی و آیین نامه ای بنا کردند که در سال 1573 توسط فیلیپ دوم پادشاه اسپانیا برقرار شده بود. مضمون اصلی این شیوه از این قرار بود که شهر میبایست دور تا دور یک میدان مرکزی ساخته شود. در سمت شمال آن قصر فرماندار و در شرق آن هم کلیسا قرار داشته باشد. (این کلیسا بعدها به کلیسای جامع سنت فرانسیس تبدیل شد).

خیابان بندی شهر نیز به این شکل طراحی شده بود که هر خیابان باید شعاعی از دایره ای با مرکز میدان اصلی میبود. بسیاری از این خیابانها باریک و شامل کوچه هایی بودند و کم کم با راه های فرعی حاشیه مناطق زراعی اطراف شهر یکی میشدند. با گسترش یافتن شهر در قرن نوزدهم، سبکهای مختلف هر دوره در آن دیده شد در نتیجه در زمان تبدیل شده آن به یک ایالت، شیوه معماری ترکیبی آن موجب شد تا آنرا "شهری مثل هر شهر آمریکا" توصیف کنند.

تصمیم فرمانداری سانتافه - که متوجه شد که رکود اقتصادی موجود در شهر میتواند با رشد صنعت توریسم بهبود یابد - موجب تحول چشمگیری در این شهر شد. برای رسیدن به این هدف اول از هر چیز تصمیم گرفته شد که یک فرم کلی و یکسان بر بناهای شهر درنظر گرفته شود.

این سبک که احیا سبک اسپانیایی سرخپوستی نام داشت، با توجه به الگوهای مشخص معماری محلی شکل گرفت، به کار بردن تیرهای عمودی اصلی و راهروهای خاصی که در اکثر خانه های خشتی قدیمی به چشم میخورد و استفاده از رنگهای ملایم طبیعی و خشت در بخش داخلی ساختمانها از این موارد به شمار می آیند.

این شیوه در حدود سال 1912 رسمیت یافت، تمام ساختمانها باید با استفاده از این عناصر ساخته میشدند. در 1930، با افزودن جلوه های دیگر به این روش، سبک اقلیمی منطقه را بیش از پیش مشخص کردند.این عناصر شامل اضافه کردن ایوان و همچنین سردرهای مثلث شکل در بالای دربها و پنجره ها و آراستن آن به رنگ سفید بود.

به تدریج شهر چهره ای "متفاوت" پیدا کرد. هر چند که باید خاطر نشان کرد، این متفاوت بودن به قیمت از دست رفتن تعداد زیادی از بناهای تاریخی و دارای سبکهای جالب توج قدیمی، به دست آمد.

امروزه بسیاری از بناهای جدید سانتافه با الوار، بلوکهای سیمانی و مصالح دیگر ساختمانی ساخته میشود اما بنا بر قانون، همه آنها با نمای گچ اندود شده به پایان میرسند تا سبک تاریخی شهر حفظ شود.

هنر و فرهنگ
این شهر به خاطر هنرهای متعدد و مختلفی که حاصل فرهنگ چند وجهی آن است، شهرت دارد. مجسمه های بسیاری در سطح شهر دیده میشوند که تعداد زیادی از آنها متعلق به سنت فرانسیس و قدیسان دیگر هستند. از آنجایی که سنت فرانسیس به خاطر عشق به جانوران شهرت دارد، مجسمه ها و تصاویر پرندگان، جانوران وحشی و اهلی در تمام شهر دیده میشود که با سبکهایی از باروک گرفته تا پست مدرن، کار شده اند.هنرهای نمایشی و ادبیات نیز تحت تاثیر هنرهای تجسمی منطقه شکل گرفته اند.

خیابان کنیون (Canyon) در قسمت شرقی میدان اصلی، مرکز اصلی تجمع گالریهای هنری و رستورانهای شهر بوده و مقصد اصلی توریستها و شهروندان ثروتمند منطقه است. بازار هنری سانتافه، پس از نیویورک و لوس آنجلس، سومین بازار بزرگ هنری در آمریکا است و گالریهای خیابان کنیون به طور مرتب آثار هنری بومی، هنرهای تجربی، آثار قدیمی روسی و ژاپنی را به نمایش میگذارند.

شهر و مناطق اطراف آن، جاذبه فراوانی برای هنرمندان دارد و در طی دهه های متوالی هنرمندان بسیاری برای ثبت زیبایی طبیعت و مناظر بی نظیر گیاهی و جانوری آن، به سانتافه آمده اند. یکی از مشهورترین هنرمندان با اصلیت نیو مکزیکو، خانم جورجیا اوکیف (Georgia O’Keefe) است که مدتها در سانتافه زندگی میکرد. موزه جورجیا اوکیف در سانتافه به افتخار او نام گذاری شده است و به نمایش آثار او و هنرمندانی که پیرو سبک یا دیدگاههای او هستند، اختصاص یافته است.

موسیقی و اپرا نیز در فستیوال سالیانه اپرای سانتافه محلی برای نمایش پیدا میکنند. این فستیوال هر سال در اواخر ماه جون تا اوایل ماه اگوست، در کنار فستیوال موسیقی مجلسی سانتافه، برگزار میشود.

صنعت توریسم
با تحقق یافتن ایده فرماندار سانتافه، با توجه به جاذبه های متعددی چون آب و هوای خاص که فعالیتهای فضای باز را امکان پذیر میکند و همچنین اتفاقات فرهنگی منطقه، اکنون توریسم یکی از مهمترین جنبه های اقتصادی آن به شمار میرود.

اکثر فعالیتهای توریستی در منطقه تاریخی مرکز شهر یا downtown و به خصوص در اطراف میدان اصلی صورت میگیرد. تپه موزه یا Museum Hill منطقه ای است که اکثر موزه های مهم شهر در آن قرار دارند و خیابان کنیون از مکانهای توریستی مهم دیگر به شمار میروند.

بسیاری از جهانگردان، هفته دوم ماه سپتامبر را مناسبترین زمان دیدار از سانتافه میدانند زیرا در این زمان درختهای صنوبرواقع در دامنه های کوهستان کریستو (Sangre de Cristo Mountains) به رنگ زرد درمی آیند و آسمان به پاکترین آبی ممکن جلوه میکند.