ماسوله

هرجا که تنوع طبیعی و انسانی - تحت سیطره زمان و تاریخ - درهم می آمیزد، نوعی از الگوهای زیستی شکل می گیرد، که به نوبه خود می تواند استثنائی و منحصر به فرد باشد.
ماسوله، نمونه بارزی از این نوع زیستگاه تاریخی بشر است، که به عنوان یک اثر ملی در سال 1354 شمسی به شماره 1090 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است. این شهر تاریخی، در طول عمر هزار ساله خود، در هماهنگی خارق العاده میان انسان و طبیعت. نمونه بارزی به شمار می آید. ماسوله در عرض جغرافیائی 13و09و37 شمالی و طول جغرافیائی 14و59و48 شرقی و در منتهی الیه منطقه مرطوب خزری، واقع در دره رودخانه ای که سرچشمه های آن نزدیک دومین قله بلند کوه های طالش (ماسوله داغ با ارتقاع 3050 متر‌) است قرار دارد. ارتفاع آن از سطح دریای آزاد 1050 متر و اختلاف بین پایین ترین و بالاترین نقطه این شهر کوهستانی بیش از 120 متر است.

آمیزه ای از فرهنگ های سه گانه طالش، ترکی و گیلکی از یکسو و طبیعت های سه گانه جنگلی، مرتعی و کوهستانی، از سوی دیگر، فرهنگ و تمدن خاصی را به وجود آورده که اولین نمایه کالبدی آن، شهرسازی و معماری خاص ماسوله است. در حالی که این کالبد، متاثر از ارتباطات پیچیده و ویژه اجتماعی و اقتصادی این زیستگاه کهن می باشد، به شدت بر ارتباطات فوق تاثیر گذار است. بدین ترتیب در یک همکنش مداوم و مستمر، پویائی شگفت انگیزی در حیات تاریخی الگوهای زیستی ماسوله به وجود آورده است.

این شهر تاریخی در وسعتی معادل 6/1 هکتار و در چهار محله ی خانه بر، کشه سر، اسدمحله و مسجدبر شکل گرفته است. دارای بازاری در چهار طبقه می باشد که هر چهار محله بطور مستقل به بافت بازار شهر ارتباط بی واسطه دارند. در حال حاضر در ماسوله بیش از 350 واحد مسکونی وجود دارد که در گذشته (حدود صد سال پیش)، این تعداد به 600 واحد بالغ می گردیده است. وجود بیش از 120 واحد تجاری در محدوده بازار آن، بیش از 6 کاروان سرا، دو حمام قدیمی، بیش از 33 چشمه عمومی، ده مسجد و پنج امام زاده حاکی از رونق و شکوفائی این شهر در دوره های متاخر می باشد. جمعیت ماسوله طی 60 سال گذشته از حدود 3500 نفر به 900 نفر کاهش یافته است. این امر نشانه سیر نزولی تاریخ این شهر کهن است.

انسانهائی که در یک زندگی کاملا سازگار با طبیعت، این زیستگاه و این کالبد شهر ی و معاری خارق العاده را خلق کردند، اگر می دانستند آیندگانشان این گونه با دست آوردهایشان رفتار می کنند، بی شک، به سادگی آنها را به آیندگان نمی سپردند.

در ده های اخیر و به دلایل گوناگون هویت تاریخی فرهنگی و زیست محیطی این مجموعه نادر مخدوش شده است و وضعیت فعلی این بافت باارزش در شأن شهرت قبل نمی باشد.

با این همه شهرت و محبوبیت ماسوله در میان پنج شهر ـ روستای شگفت انگیز (ابیانه، کندوان، میمند و سرسید آقا) زبان زد خاص و عام است. شاید سالیانه چند هزار نفر مسافر از این شهر تاریخی و مناظر تاریخی و طبیعی آن دیدن می کنند. این تعداد مسافر بیشتر در سه ماهه تابستان از این شهر بازدید می کنند، چرا که هوای آن در این فصل معتدل و مرطوب است. گرچه که زیبائی های آن در سه فصل دیگر سال چه بسا بیش از تابستان است.

تمامی مسافرانی که علاقه مند به استفاده از مناظر طبیعی هستند در سه فصل بهار، پائیز و زمستان می توانند شاهد مناظری بدیع از طبیعت باشند. آنان که جویای فضائی آرام، ساکت و خلوت هستند نیز در این سه فصل ماسوله را بسیار مناسب خواهند یافت.



از شاخصه های شهری ماسوله، می توان از بازار آن نام برد. بازار ماسوله درواقع قلب این شهر بوده و هست و از پرجاذبه ترین نقاط دیدنی این شهر برای علاقمندان به بناها و شهرهای قدیمی است. بازار درچهار سطح مستقل از هم شکل گرفته است. مغازه های دو سطح تحتانی، یک طبفه و مغازه های دو سطح فوقانی دو طبقه ساخته شده است. این مجموعه در مرکز شهر واقع شده و توسط چهارمحله مسجدبر، خانه بر، کشه سر و اسدمحله احاطه شده است. پایین ترین طبقه بازار ، راسته چموش دوزها و چاقوسازها بوده است. طبقه دوم عمده فروشها و سایر فروشندگان و طبقه سوم و چهارم که فوقانی ترین قسمت های بازار بوده اند نیز راسته عمده فروشهای بزرگ و تجار بوده است. وجود حفاظهای چوبی مغازه ها و همینطور ستون ها و ایوان های دو طبقه چوبی در این بازار نمای بسیار زیبایی را به وجود آورده است. وجود چشمه ها، کاروان سراها و مساجد داخل یا جوار این بازار از نشانه های رونق و پویایی آن به شمار می آید. بیش از 160 دهانه مغازه دراین مجموعه قابل شمارش بوده که البته تعداد محدودی از آنها دائر می باشند. برخی متروکه ،برخی انبار و برخی نیز به کلی تخریب شده اند.

بیش از سه کاروان سرای بزرگ در دو سوی بازار وجود داشتند که محل اقامت بازرگانان و تاجران بوده اند. بنای این کاروان سراها هنوز موجود است. هرچهار محله ماسوله نیز در جوار بازار صاحب یک مسجد هستند که عبارتند از مسجد جامع، مسجد اسدمحله، مسجد قنبرآباد و مسجدخانه بر از اسامی این مساجد جنب بازار می باشند. جالب اینجاست که قدیمی ترین مدرسه دولتی ماسوله نیز در بازار تشکیل شده بوده. این مدرسه با پنج کلاس درس در طبقه دوم مغازه های بالاترین سطح بازار واقع بوده و دانش آموزان با وارد شدن به ایوان سرتاسری آن می توانستند به داخل کلاس های درس راه یابند. متاسفانه درحال حاضر تمامی این قسمت از بازار که سالهای متمادی محل مدرسه ماسوله بوده است به کلی تخریب شده و از بین رفته است.

درحال حاضر آنچه که بازار ماسوله را پررونق نگاهداشته است. نه تجارت و دادو ستد کالاهای مناطق همجوار این شهر تاریخی، که رفت و آمد مسافران دور و نزدیک به این مجموعه است. از این رو واحدها و اصنافی که روزگاری به تعداد زیاد درحال تولید و ارائه و خرید و فروش کالاها بودند دیگر به چشم نمی خورند. به جای آنها قهوه خانه ها و فروشگاههای صنایع دستی سراسر بازار را اشغال کرده اند. البته این واحد های جدید صرفاً در فصول مسافرپذیر سال، خصوصاً فصل تابستان فعال هستند و سایر فصول یا تعطیل می باشند و یا بسیار آرام و خلوت هستند. در کنار این واحدها، اصنافی نیز مایحتاج روزمره اهالی را تامین می کنند مانند نانوائی ها ، قصابی ها ، خواروبار فروشی ها و بقالی ها که در تمام فصول سال دایر بوده و درحال خدمات دهی به اهالی همیشه ساکن ماسوله می باشند.

متاسفانه کالبد معماری این مجموعه در دهه اخیر بسیار دستخوش تغییر شده و ظاهر قدیمی و تاریخی خود را تا حدودی از دست داده است. با این وجود ، وجود جاذبه های خارق العاده کالبدی همچنان چشم گیر می نمایند. این جاذبه ها مربوط به نحوه دسترسی ها ، هم جواری واحدها و طبقات و همچنین شکل گیری ارگانیک و توپوگرافیک کل مجموعه بازار است که برای هر علاقمندی به معماری بومی و سنتی قابل اهمیت بوده و ستایش برانگیز است.

به هر حال دیدن بازار ماسوله از مهمترین مواردی است که هر مسافر و بازدیدکننده و حتی محققی طالب آن است.


شهر تاریخی ماسوله همه ساله پذیرای مسافرانی از شهرهای دور و نزدیک و از خارج از کشور است که به این شهر می آیند. بیشترین مسافران طی سه ماه تابستان به این شهر سفر می کنند. آن دسته از مسافران ایرانی که از شهرهای دور می آیند معمولاً جهت بازدید از بافت معماری و تاریخی شهر اقدام به سفر می کنند. اما بسیاری از مسافران شهرهای نزدیک برای استفاده از آب و هوا و طبیعت مطبوع ماسوله به این شهر می آیند. تمام مسافران غیرایرانی فقط برای بازدید ازمعماری و شهرسازی تاریخی ماسوله اقدام به سفر می کنند. دراین میان دسته های کوچک و بزرگ طبیعت دوستان را نیز باید نام برد که معمولاً از شهرهای نزدیک و در گروههای 5 تا 200 نفره و به عنوان کوهنوردی و کوه پیمایی به این شهر می آیند.

درهر صورت جاذبه های تاریخی، معماری و طبیعی ماسوله به گونه ای است که هر نوع مسافر با هرنوع سلیقه ای را به سمت خود جذب می کند. حتی زمستان پربرف این شهر نیز جاذب دسته ای از میهمانان است.

وجود امکانات رفاهی قابل ملاحظه، راه ارتباطی مناسب و محل های اقامتی محلی و سنتی از امتیازاتی هستند که توان پذیرایی مردم این شهر را از مسافران افزایش می دهند.

دیدن ماسوله و معماری آن به عنوان یک شهر تاریخی و استفاده از مناظر طبیعی و ساختمانی زیبای آن طی حداقل یک شبانه روز اقامت در خانه های سنتی مردم میهمان نواز آن یادگاری بی نظیر برای هر مسافری خواهد بود.

به دلیل صعب العبور بودن راههای کوهستانی ماسوله به خلخال و زنجان بیشتر تحرک اجتماعی و اقتصادی ماسوله در فصول بهار و تابستان جریان داشته است. بطوریکه با ذوب شدن برفها در بهار کاروان های تجاری به راه می افتادند و درعین حال رمه داران و گاو داران به تدریج از نواحی جلگه، که قشلاق آنها بود، به سمت کوهستان که ییلاق آنها محسوب می شد، کوچ می کردند. این دو فعالیت در بهار شریانهای اقتصادی ماسوله را به جریان می انداخت. مردم ماسوله همواره در فصل بهار خود را آماده پذیرایی از کاروانهای تجاری از یکسو و دامداران از سوی دیگر می ساختند.

در فصل تابستان، که اوج حیات اجتماعی و اقتصادی مردم بود، به تدریج فعالیتی جدید آغاز می شد. این فعالیت درجهت آماده شدن در برابر سرما و برفی بود که از آذر ماه هر سال فضای ماسوله را اشغال می کرد. انبار کردن برنج و آرد و همینطور ذغال و هیزم مشغله ای بود که به کسب و تجارت و تولید اضافه می شد. به گفته کهنسالان ماسوله دراین فصل در روز بیش از چهارصد قاطرو اسب به شهر می آمدند و کالاهای خود را به فروش می رساندند و یا خریداری می کردند.

این تحرک در فصل پاییز کند می شد و به تدریج آتش هیزم ها و ذغال ها در پشت بام ها وخانه ها حیات جدیدی را در سطح شهر شکل می داد. دراین فصل دامداران دیگر در کوههای ماسوله نبودند و تاجران کمتر اقدام به راه اندازی کاروان های بزرگ می کردند. مشغله مردم شامل آب بندی پشت بام ها ، انبار کردن مایحتاج زمستانی و انبار کردن پنیرها درخم های دفن شده در زیر خانه ها می شد. بسیاری از افراد ماسوله نیز به قشلاق می رفتند و با بارش برف آذرماه راههای ارتباطی نیز تقریباً قطع می شد.

زمستان فصل خاموشی، انزوا و سکوت این شهر تاریخی به حساب می آمد. مردم شهر در پناه آتش هیزم در اتاق های کوچک و گرم زمستانی به شب نشینی می پرداختند و دائماً مراقب بودند برفهای سنگین بربام خانه هایشان به مدت طولانی باقی نماند. باد دائمی و تند زمستانی، برف، کلاغ ها وگراز ها اینک غریبه هایی بودند که دراین فصل به سراغ این شهر می آمدند. آتش هیزم و پناه خانه ها نیز همدم و همنشین این مردم سخت کوش بودند.

دراین میان هر از گاهی نیز راهزنانی از طارم سوار براسب و مسلح به شهر حمله می کردند وبخشی از آن را به غارت می بردند. مردم از مواجه شدن با این عوامل نیز طی قرن ها روشهایی را آموخته بودند تا بتوانند مایحتاج انبار شده زمستانی خود را حفظ نمایند.