چکیده: در دوران تسلط کمونیسم بر شهرهای اسلامی و ایرانی قفقاز علمای بسیاری به شهادت رسید، مدارس اسلامی تعطیل گردید، کتاب‌های اسلامی، کتاب‌های مذهبی و نوحه و مرثیه سوزانده شد ترکیب جمعیتی این منطقه به نفع ارامنه تغییر داده شد و ریشه‌های بحران فعلی قراباغ و تسلط ارامنه بر آن از آن موقع پدیدار گشت. یکی از این علمای شهید قفقاز شخصی به نام بهلول بهجت افندی است که قاضی شرع شهر زنگه‌زور بوده و در دوران اختناق استالینی به شهادت رسیده است. در این مقاله به معرفی مختصر مؤلف یک کتاب ارزشمند وی می‌پردازیم.

تاریخ آل محمد (ص)
اثر قاضی شهید بهلول بهجت افندی
(متولد 1288 و شهید به دست کمونیستها در سال 1350 ق)

درآمد
قفقازیه جنوبی که در منابع تاریخی اران نامیده شده است تا پیش از جنگ‌های ایران و روس بخشی از قلمرو ایران بود و آنچه امروز جمهوری آذربایجان نامیده می‌شود قسمتی از قلمرو ایران به حساب می‌آمد. این خطه در فرهنگ و تمدن اسلامی ایران جایگاه ویژه‌ای دارد شهرهای این سامان زادگاه شعرا، ادبا و علمای بسیاری بوده است. فرهنگ اصیل اسلامی ایرانی در این منطقه تداوم داشت با سیاست‌های ضداسلامی و ضدایرانی روسیه تزاری و بعد از آن اتحاد جماهیر شوروی تلاش‌های بسیاری برای قطع رشته علایق دینی و مذهبی این مردم شیعه با ایران صورت گرفت در این رویارویی علما آگاه و هوشیار شیعه این سامان در نوک پیکان حمله قرار داشتند.

در دوران تسلط کمونیسم بر شهرهای اسلامی و ایرانی قفقاز علمای بسیاری به شهادت رسید، مدارس اسلامی تعطیل گردید، کتاب‌های اسلامی، کتاب‌های مذهبی و نوحه و مرثیه سوزانده شد ترکیب جمعیتی این منطقه به نفع ارامنه تغییر داده شد و ریشه‌های بحران فعلی قراباغ و تسلط ارامنه بر آن از آن موقع پدیدار گشت.

یکی از این علمای شهید قفقاز شخصی به نام بهلول بهجت افندی است که قاضی شرع شهر زنگه‌زور بوده و در دوران اختناق استالینی به شهادت رسیده است. در این مقاله به معرفی مختصر مؤلف یک کتاب ارزشمند وی می‌پردازیم.



شرح حال مؤلف

از نکات جالب در مورد قاضی بهلول افندی آن است که آیت‌‌الله‌العظمی شهاب‌الدین مرعشی نجفی هم با وی سابقه آشنایی و دوستی داشته است بر همین اساس در سال 1362 هجری قمری در مقدمه‌ای که بر کتاب تاریخ ‹‹آل محمد(ص)›› نوشته[1] اطلاعات ذی‌قیمتی از شرح حال مؤلف ارایه داده نوشته است:

‹‹ قاضی محمد، مشهور به بهلول بهجت افندی، فرزند قاضی محمد، متخلص به سعادت… سلسله نسبت مؤلف هم‌چنان که خود گفته به ابوایوب انصاری صحابی مشهور منتهی می‌شود.››[2]

اساتید و مشایخ قاضی بهلول به روایت آیت‌الله مرعشی نجفی چنین است:

‹‹مؤلف در علوم عقلیه و نقلیه و عرفان بارع بود و علم فقه را از پدرش قاضی محمد سعادت و شیخ منتجب‌الدین زنگه‌زوری فرا گرفت و علوم عقلیه را از شیخ محمد شیخ‌الاسلام و شیخ محمد قاضی‌زاده بیاموخت. در عرفان مشرب ملا سراج‌الدین نقشبندی را پسندید و بر طریقت او رفت و هم از پدرش قاضی محمد سعادت و سیدابوالهدی صیادی رفاعی و شیخ‌الاسلام اسلامبول، اجازه روایت دریافت کرد و صِحاح ستّه و سایر کتب اخبار را به اجازت ایشان نقل می‌نمود…››#

قاضی بهلول سفرهایی به کشورهای همجوار از جمله ایران هم داشت در این سفرها با آیت‌الله مرعشی نجفی هم ملاقات‌هایی نموده است وی توضیح می‌دهد:

‹‹ و حقیر را با مؤلف چندین بار اتفاق ملاقات دست داد و در سفری که به ایران نمود چندین بار در تبریز و همدان او را بدیدم و الحق مردی مبرز بود و در فنون بارع و در مناظرات مذهبی بسیار توانا بود و از حقیر اجازت نقل کتب اخبار شیعه را درخواست کرد و او را اجازت دادم و حقیر از او اجازت مفصلی راجع به نقل کتب اخبار نبویه ایشان دریافت نمودم.››

مذهب مؤلف کتاب تاریخ آل محمد حنفی بوده است و آخرالامر مذهب حنفی را ترک گفته طریقت شافعی را برگزیده بود. در طریقت و عرفان هم به سلسله نقشبندیه پیوست که به شخ بهاءالدین نقشبند منتهی می‌شود.

بنابر روایت آیت‌الله العظمی مرعشی نجفی قاضی بهلول بهجت تألیفات بسیاری داشته است که نمی‌دانیم چه مقدار از آن‌ها چاپ شده و چه مقدار چاپ نشده است.

از جمله آثار او ‹‹ همین کتاب تاریخ آل محمد ـ صلی‌الله علیه و آله ـ که می‌توان گفت مایه شهرتش همین کتاب گردید و الحق کتابی کم‌نظیر و بسیار منصفانه›› نوشته است. آثار دیگر او عبارتند از:

‹‹ شرح عقاید عمر نسفی و دیگر مئه‌یوم (صدروز) یا یوزگون در وقایع صفین، دیگر آثار وی رساله در ارث و ارشاد حمزوی و حجربن عدی که از اصحاب امیرالمؤمنین علی‌بن‌ابی‌طالب(ع) بود و مؤلف تاریخ زندگانی و کیفیت شهادت او را نظم نموده است و دیگر حاشیه بر تفسیر بیضاوی و کتاب الودود و النقود در مناظرات مذهبی، دیگر رساله در نام‌های کسانی که از علمای عامه قضیه سوزاندن درب خانه صدیقه طاهره را متعرض شده‌اند* و رساله در شرایط طریقت نقشبندی و رساله در لزوم مسح پا و دیگر آثار آذربایجان و رساله در اعراب کلمه توحید و کتابی در شرح مسلک دموکراسی و اعتدالی و سایر مسالک.››

دوران حیات قاضی بهلول بهجت افندی مقارن با روزهای پرآشوب قفقاز انقلاب بلشویکی و تشکیل اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی و نظام مارکسیستی در آن نواحی بود که مخالفت شدیدی با اسلام و عقاید مذهبی مردم به ویژه علمای اسلامی داشت به روایتی قاضی بهلول هم از جمله علمایی است که در دوران سرکوبی شدید حرکت‌های اسلامی در قفقاز در عصر استالین به سال 1350 هجری قمری به دست کمونیست‌ها به شهادت رسیده است. قاضی بهلول:#

‹‹ بسیار مرد بلند طبع و پاک‌دامن و دلیر، خوش‌خوی و گشاده‌رویی بود و قامتی زیبا و خوش‌منظر داشت و شیرین‌بیان و تنومند بود؛ و در سال 1350 بنابر نقل بعضی از ثقات از دنیا رفت و چنین گویند که او را به قتل رسانیده‌اند از وی سه پسر و یک دختر به نام بهاءالدین و عبدالله و علی جمال‌الدین و فاطمه بر جای ماند…››*

قاضی بهلول علی‌رغم آن که سنی مذهب بود علایق شیعی خود را مخفی نمی‌کرد. در تألیف این اثر که خود کتاب مهمی است با ادله تاریخی و عقلی به اثبات حق اهل بیت عصمت و طهارت پرداخته است.


تاریخ آل محمد(ص) یا تشریح و محاکمه

این کتاب برای نخستین بار در سال 1341 هجری قمری در تبریز به شکل جالبی به چاپ رسید. متن اصلی کتاب به ترکی آذری در نیم صفحه بالا و ترجمه فارسی به قلم میرزا مهدی ادیب تبریزی در نیم صفحه پائین چاپ شده است. لازم به ذکر است ترجمه فارسی این کتاب پس از این تاریخ با مقدمه آیت‌الله سیدمحمود طالقانی بارها به چاپ رسید.*

آیت‌الله سیدمحمود طالقانی در مقدمه‌ای که بر این کتاب نگاشته در مورد اهمیت این کتاب نوشته است:

‹‹ … از افق دیگر اسلامی ‹‹سرزمین ترک››همین کتاب است که دانشمند بزرگ ترک، برای خدمت به جامعه اسلامی و برکندن ریشه نفاق، به جهان مسلمین بذل نموده و با روش محکم و متین خود در تاریخ ائمه شیعه ـ این گزیده‌گان الهی ـ محاکمه کرده و به این نتیجه رسیده که نقطه و ماده اختلاف و تشتت که در اثر آن بغض و کینه و در اثر آن ضعف و زبونی پیش آمده اغماض از مقام ائمه شیعه است و چنین رأی داده که از همین جا باید چاره شود و همین مورد باید با نظر پاک و بی‌عصبیت رسیدگی گردد و چون این دانشمند دارای روح قضایی بوده با رأیی پاک به سبک قضایی در این مورد حیاتی، قضاوت حق و عادلانه نموده‌اند؛ از همین جهت بسیار مورد توجه سران و دانشمندان گردید…››.

آیت‌الله طالقانی مبارز نستوه هم‌چنین متذکر شده‌اند که:

‹‹اینک چون این کتاب ‹‹محاکمه در تاریخ آل محمد علیهم‌السلام›› شخصیت نویسنده‌اش برجسته و گفتارش حجت و نیتش پاک بوده و نسخه این کتاب کمیاب است به علاوه ترکی آن با ترجمه فارسی که به قلم آقای مهدی ادیب است ـ که معلوم است هیچ منظوری جز خدمت به حقیقت نداشته‌اند ـ یک جا طبع شده برای کمک به همان مقصود و هدف مستقلاً به چاپ آن اقدام شده.››*

قاضی بهلول در یک مقدمه مفصل نخست به نقد و بررسی تواریخ موجود می‌پردازد. او از این که در مورد آل سلجوق، آل بویه و آل عثمان کتاب‌هایی تألیف شد، ولی در مورد آل پیامبر(ص) کتابی چنین تألیف نشده اظهار تأسف می‌کند و سیری در تاریخ‌نگاری اسلامی با گریز به عملکرد برخی صاحبان حدیث از تحریف تاریخ اسلامی می‌گوید غایت و هدف او از تحریر این کتاب این است که:

‹‹… امت مرحومه محمدی(ص) حالیاً به دو فرقه مهمه انقسام یافته، شیعی و سنی، جماعت شیعی به تاریخ آل محمد علاقه‌دار ولی سنی‌ها به جانب تفریط رفته‌اند در حالی که مابین برادران اسلامی غیر از همین ماده سببی دیگر به اختلاف و افتراق پیدا نیست بنده در میان هر دو برادر عزیز و گرامی خود ایستاده دست به هر دو دراز نموده ایشان را به یک نقطه تلاقی و اتحاد می‌کشم تا با ادراک این که مابین دو برادر هیچ‌گونه سببی به افتراق و اختلاف موجود نیست اتحاد کرده و اگر اتفاق امت امری لازم است فقط در دایره اهل بیت طاهره دچار تفرقه نباشند چون امت مرحومه در مسئله اهل بیت محمد(ص) تا حالا اختلاف پیدا نموده لازم است در اطراف همین نسل پاک نیز دست اتحاد به هم دهند… (ص 42 ـ 41).#

منظور نویسنده از اهل بیت محمد(ص)، حضرت امیرمؤمنان علی‌بن‌ابی‌طالب و نور دیده رسول خدا(ص) فاطمه زهرا علیها‌اسلام و دو نور دیده ایشان که به نام نامی آل عبا معروف هستند و امامان و دوازده‌گانه از آن نسل پاک می‌باشد. (ص 43).

قسمت عمده این کتاب یعنی از صفحه 43 الی 210 به تشریح و محاکمه قضایای تاریخی بعد از وفات پیامبر اکرم (ص) و موضوع خلافت امیر مؤمنان اختصاص دارد. شرح حال ‹‹ جگرگوشه رسول خدا فاطمه زهرا›› بحث بعدی این کتاب ارزشمند است اولین بحث این قسمت سرگذشت فدک است و با ادله تاریخی حقانیت حضرت زهرا(ص) در آن را با استناد به منابع اهل سنت به اثبات رسانده است.

سرگذشت امام حسن(ع) از صفحه 224 الی 232، امام حسین(ع) از صفحه 232 الی 245، امام رابع امام سجاد(ع) از صفحه 245 الی 249، امام خامس امام محمدباقر(ع) از صفحه 249 الی 251، امام سادس امام جعفر صادق از صفحه 251 الی 258، امام هفتم امام موسی کاظم(ع) از صفحه 259 الی 262، امام هشتم امام رضا(ع) از صفحه 262، شرح ائمه بعدی امام محمدتقی(ع)، امام علی‌النقی(ع)، امام حسن عسگری(ع)، امام عصر(عج) به طور خلاصه مرور شده است.

چنان که از تقسیم‌بندی صفحات این کتاب برمی‌آید قاضی بهلول حدود هشتاد سال قبل به منظور ارایه یک حبل متین وحدت آفرین به بررسی ادله تاریخی در احقاق حق اهل بیت(ع) می‌پردازد که رکن رکین این حبل متین مولای متقیان(ع) و حضرت زهرا(ص) می‌باشند و معتقد است همچنان که افتراق جامعه اسلامی از اختلاف بر سر میراث زهرا(ع) و خلافت علی(ع) آغاز شد وحدت اسلامی نیز بایستی از فاطمه و علی شروع شود. او که خود قاضی شرع است تاریخ اسلام و روایات را به محاکمه می‌کشاند گرچه پیش از وی بزرگانی چون قاضی نورالله شوشتری و بعد از وی علامه امینی صاحب کتاب سترگ ‌الغدیر از منظرهای دیگر به طرح این محاکمه تاریخی پرداخته‌اند اما وجه تمایز کار قاضی بهلول در آن است که وی به عنوان یک عالم سرشناس شافعی دست به چنین محاکمه و دفاعی زده است.#

--------------------------------------------------------------------------------

[1] این مقدمه بر چاپ کتاب ‹‹تاریخ آل محمدص›› که توسط میرزا نصرالله مهرخوان مدیر کتابفروشی فردوسی مشهد منتشر شده و نگاشته شده است.

[2] لازم به ذکر است در معرفی کتاب ‹‹تاریخ آل محمد›› اثر بهلول بهجت افندی که مرحوم مشار در جلد اول فهرست کتاب‌های چاپی فارسی نگاشته‌اند به جهت تشابه اسمی بهجت افندی با شیخ محمد بهجت بیطار دمشقی اشتباهی صورت گرفته و آن این که عنوان بیطار دمشقی در ادامه نام قاضی بهلول بهجت افندی ذکر گردیده است. (ج اول، ص 1352). در حالی که می‌دانیم ‹‹علامه شیخ محمد بهجت بیطاردمشقی، محدث، مفسر، متکلم مشهور شام و صاحب کتاب نقدالمیزان از اعضای مجمع علمی ادبی عربی بوده است. علی رفیعی شهاب شریعت (درنگی در زندگی حضرت آیت‌الله مرعشی نجفی قم کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی، چاپ دوم، 1381، ص 0188) متأسفانه این اشتباه در جلد چهارم دایرة‌المعارف تشیع ذیل مدخل ‹‹تاریخ آل محمد(ص)›› به قلم آقای محمدحسین روحانی، نیز تکرار شده است. (دایرة‌المعارف تشیع، ج4، تهران، نشر شهید سعید محبی، 1375، ص028)