صنعت فرآوری مواد معدنی نقش بسیار مهمی در تولید مواد معدنی با ارزش و همچنین کسب درآمد و ایجاد ارزش افزوده ایفا می نماید. با توجه به وجود ذخایر متنوع معدنی در ایران، کارخانه های فرآوری متعددی در سطح کشور فعال می باشند.
   عدم وجود و تمرکز اطلاعات جامع و کامل از وضعیت این کارخانه ها یکی از معضلات این بخش می باشد. بدین منظور پایگاه ملی داده های علوم زمین در راستای اهداف خود مبنی بر اطلاع رسانی سریع و دقیق در زمینه شاخه های مختلف علوم زمین، بانک داده های کارخانه های فرآوری مواد معدنی را ایجاد نمود. در این بانک اطلاعات عمومی و تخصصی کارخانه های فرآوری شامل مشخصات عمومی، مشخصات خوراک کارخانه، مشخصات مدار فرآوری، گزارش عملکرد و تصاویر مختلف از کارخانه ها ارائه شده است. این اطلاعات هم اکنون از طریق سایت اینترنتی پایگاه و به آدرس www.ngdir.ir/plants/pplants.asp قابل دسترسی است.

در این مقاله جهت استفاده بهتر علاقمندان و متخصصین از مطالب ارزشمند این بانک، بخشهای مختلف شرح داده شده است.

پیش گفتار:      مقدمه    جهت تولید محصولات باارزش و قابل استفاده در صنایع مختلف، فرآیندهای مختلف فرآوری بر روی کانسنگ خام معدنی انجام می شود. این فرآیندها از دو جنبه تغلیظ مواد معدنی و همچنین تغییرات فیزیکی و شیمیایی مختلف قابل بررسی است. اکثر کانسنگها بویژه کانسنگهای فلزی دارای عیار مناسبی برای استفاده نمی باشد. به همین لحاظ به منظور آماده سازی کانسنگ استخراجی جهت استفاده صنایع دیگر و یا استفاده نهایی، این مواد بوسیله فرآیند و یا فرآیندهای پرعیار می شوند. معمولا این مدارها شامل مراحل خردایش، پرعیارسازی ثقلی، فلوتاسیون، جدایش الکتریکی، مغناطیسی و غیره می باشد. در برخی دیگر از مواد معدنی بخصوص کانیهای صنعتی، جهت استفاده در صنایع دیگر می بایست تغییراتی در برخی از خواص آنها داده شود. بعنوان مثال بنتونیت برای استفاده به عنوان رنگبر باید فعال شود و بدین منظور از روشهای اسیدی و یا قلیایی بنا به نوع و خصوصیات ماده اولیه استفاده می گردد.

فرآوری در ایران
با توجه به وجود ذخایر ارزشمند و تنوع مواد معدنی در کشور، صنعت تولید مواد معدنی و بویژه فرآوری مواد معدنی نیز از دیرباز در ایران مورد توجه قرار گرفته است. بطوریکه حضور کارخانه های متعدد که در این زمینه فعالیت می نمایند مؤید این مطلب می باشد (جدول 1).

جدول 1- آمار واحدهای فعال فرآوری در کشور

این صنعت علیرغم اهمیت ویژه آن دارای مشکلات عدیده ای در ایران است که بخش قابل توجهی از این کاستیها به دلیل کمبود (یا نبود) اطلاعات است. بخش اکتشاف و زمین شناسی سالهاست که دارای گزارشات، نقشه ها، اطلاعات و انواع اسناد مدون است (اگر چه نوع اطلاعات و نوع ساماندهی فعلی آنها ممکن است مطلوب نباشد و پایگاه ملی داده های علوم زمین اکنون متولی اصلاح چنین ساختاری است)، لکن در بخش فرآوری مواد معدنی هیچ نوع اطلاعات مدونی موجود نیست. نتیجه چنین وضعیتی این است که در حال حاضر نمی توان بصورت کمی و عددی و همراه با آنالیز ریبسک نسبت به طراحی کارخانه های فرآوری اقدام کرد. در حال حاضر کارخانه های فرآوری اغلب با راندمانهای بسیار پایین تر از راندمان طراحی خود کار می کنند. امکان استفاده از ظرفیتهای خالی وجود ندارد و از سوی دیگر عملکرد کارخانه های فرآؤری مختلف قابل مقایسه نیست. میزان سودآوری معادن در هاله ای از ابهام قرار دارد و ...
با توجه به موارد مذکور پایگاه ملی داده های علوم زمین کشور در راستای اهداف خود مبنی بر اطلاع رسانی سریع و مطلوب در زمینه شاخه های مختلف علوم زمین، اقدام به ایجاد بانک داده های فرآوری بعنوان یکی از پروژه های پایه صنایع معدنی کشور نمود. فعالیت این پروژه از اوایل سال 1382 آغاز گردید و با توجه به گستردگی آن در سه قسمت اساسی دنبال می گردد:
بانک داده های فرآوری کانسنگهای فلزی
بانک داده های فرآوری کانسنگهای غیرفلزی
مطالعات تکمیلی

لزوم ایجاد بانک داده های فرآوری
بطور کل تشکیل این بانک در زمینه های مختلف علمی و صنعتی مفید خواهد بود. بخشی از این موارد به اختصار عبارتند از:
شفاف سازی عملکرد واحدهای صنعتی و شناخت گلوگاهها
امکان فعال شدن واحدهای غیرفعال
زمینه سازی برای فعال شدن واحدهای صنعتی کوچک و سرمایه گذاری بخش خصوصی
ارزیابی دقیق تاثیرات زیست محیطی واحدهای فرآوری
فراهم شدن داده های لازم برای مطالعات امکان سنجی و آنالیز ریسک
ایجاد رقابت صنعتی و امکان استفاده از تجارب مشترک
مقایسه کارآیی واحدهای فرآوری با موارد مشابه در ایران و جهان
کاهش عیار حد در معادن کشور و افزایش ذخایر معدنی ایران
فراهم شدن زمینه مناسب برای سرمایه گذاری خارجی

شرح روش کار:
فعالیتهای صورت گرفته شامل مراحل ذیل می باشد:
طراحی پرسشنامه
گردآوری اطلاعات
ساماندهی اطلاعات
ارائه اطلاعات
قبل از گردآوری اطلاعات، لزوم طراحی پرسشنامه جامع بر اساس پارامترهای عمومی، فنی و اقتصادی احساس می گردید. در مرحله گردآوری اطلاعات از اسناد و گزارشهای موجود در وزارتخانه ها، سازمانهای صنایع و معادن، دانشگاهها، شرکتهای مربوطه و در نهایت بازدید حضوری کارشناسان پایگاه از کارخانه ها استفاده گردید.
اطلاعات گردآوری شده در محل پایگاه توسط کارشناسان فرآوری ارزیابی شده و در نهایت جهت ارائه بصورت محصولات مختلف در نظر گرفته شدند. خلاصه ای از این فعالیتها به شرح ذیل می باشد:
تهیه فیلمهای کوتاه (کلیپ) برای هر دستگاه
استخراج اطلاعات عمومی و فنی هر دستگاه از گزارشها و اطلاعات موجود (مطابق با پرسشنامه)
تهیه و ترسیم فلوشیت هر کارخانه (جهت همسان سازی سعی گردید تا تمامی فلوشیتها در یک قالب ارائه گردند).
تهیه فیلم مستند کارخانه ها (شامل تهیه سناریوی فیلم بر اساس مراحل خط تولید از ابتدا تا پایان، صدابرداری، صداگذاری و ...)
تهیه گزارش جامع از عملکرد هر کارخانه بر اساس اطلاعات موجود
طراحی نرم افزار ورود اطلاعات و بانک مربوطه
ورود اطلاعات مختلف هر کارخانه به بانک اطلاعات

ارایه اطلاعات:
در نهایت اطلاعات کارخانه های فرآوری کشور بصورت محصولات مختلف به شرح ذیل ارائه گردید:
گزارشهای استانی عملکرد کارخانه ها
نرم افزار MPDIR
فیلمهای مستند
آلبوم تصاویر
وب سایت

برای هر کارخانه بر اساس اطلاعات موجود گزارشی از وضعیت عملکرد آن تهیه می گردد که بصورت مجزا و همچنین استانی در پایگاه موجود است. علاوه بر ارائه اطلاعات در وب سایت تخصصی، نرم افزاری نیز جهت ارائه اطلاعات تخصصی هر کارخانه بر روی کامپیوتر شخصی تهیه گردیده است (MPDIR). آلبوم تصاویر نیز از دیگر محصولات این بانک می باشد که در آن تصاویر بر اساس دستگاههای موجود در صنعت فرآوری تقسیم بندی و ارائه گردیده است.
در این بین وب سایت این بانک که از طریق آدرس اینترنتی http://www.ngdir.ir/plants/PPlants.asp برای کاربران و علاقمندان قابل دسترسی است از اهمیت ویژه ای برخوردار است. جهت سهولت دسترسی به اطلاعات، امکانات مختلفی در این سایت در نظر گرفته شده است که در ادامه بخشهای مختلف آن معرفی می گردد.
اطلاعات بانک داده های فرآوری که از طریق سایت پایگاه ملی داده های علوم زمین کشور قابل دسترسی است عبارتند از:
1 - مدار فرآوری
2 - مشخصه های خوراک و محصول
3 - آلبوم تصاویر کارخانه ها
4 - مشخصه های عمومی کارخانه ها
5 - مشخصه های سد باطله کارخانه ها
6 - مشخصه های دستگاه های موجود در هر کارخانه
درواقع علاقه مندان پس از ورود به وب سایت پایگاه ملی داده های علوم زمین کشور و کلیک روی گزینه "بانک داده های فرآوری مواد معدنی کشور" وارد این بخش می شوند .

وب سایت پایگاه

پس از ورود به صفحه اصلی بانک تاریخچه مختصری از ایجاد این بانک مشاهده می شود و در همان جا امکان جستجوی بلادرنگ براساس موضوع استان و نوع کارخانه وجود دارد. همچنین لینک بخشهای مختلف بانک اعم از نقشه پراکندگی ،جستجو ،تماس با کارخانه، دستگاهها، مواد معدنی، محصول ،استانها، لیست کارخانه ها و آلبوم تصاویر نیز در همین صفحه قابل دسترسی است.

بانک داده های فرآوری

در بخش تماس با کارخانه، فهرست کارخانه های فرآوری کل کشور به ترتیب الفبا و در چندین صفحه وب همراه با شماره تماس وآدرس پستی کارخانه و لینک به صفحه اطلاعات هر کارخانه به چشم می خورد.

تماس با کارخانه های فرآوری

در بخش نقشه پراکندگی ، با انتخاب هر نقطه از روی نقشه می توان موقعیت مکانی کارخانه های پراکنده درسطح کشور را مشاهده نمود. امکان افزودن لایه های اطلاعاتی دیگری همچون آبراهه ها و راههاو همچنین دقیقتر شدن روی نقشه و تغییر مقیاس هم از دیگر امکانات این بخش است.

نقشة پراکندگی

بخش دیگر بانک تحت عنوان "دستگاهها " در واقع راهی میانبر برای دستیابی به اطلاعات مربوط به همه دستگاههایی است که در کارخانه های فرآوری وجود دارند. ویژگی مهم این بخش تفکیک دستگاهها بر اساس مراحل مختلف فرآوری است. با انتخاب نام هرکدام از دستگاهها و ماشین آلات صفحه ای جدید باز می شود که مشخصات کارخانه ای که آن دستگاه را به کارگرفته به همراه مشخصات دقیق و فنی دستگاه و نام سایر دستگاههای آن کارخانه در آن درج شده است.

دستگاهها و ماشینهای فرآوری

در بخش "مواد معدنی " فهرست کامل مواد معدنی که در همه کارخانه های فرآوری ایران مورد استفاده و در واقع مورد فرآوری قرار می گیرند همراه با محصولات کارخانه و نام استان و کارخانه های تغذیه کننده از آن ماده معدنی آمده است.

مواد معدنی

"محصول ها" نام بخش دیگر بانک فرآوری داده های معدنی است.در این بخش فهرست محصولات کارخانه های فرآوری همراه با نام کارخانه های تولیدکننده آن و نام مواد معدنی مورد استفاده درج شده است.

محصولات کارخانه های فرآوری

اسامی کارخانه های فرآوری هریک از استانهای کشور به ترتیب نام استانها در بخش"استانها" آمده است. از این طریق هم می توان به اطلاعات مربوط به هریک از کارخانه های فرآوری به طور مجزا دست یافت.

کارخانه های فرآوری استان ها

عکسهای مربوط به بانک داده های فرآوری معدنی که شامل چهار آلبوم "تصاویر سدهای باطله کارخانه های فرآوری" "دستگاههای فرآوری" "کارخانه های فرآوری" و "ماشین آلات فرآوری" هم از طریق صفحه اصلی سایت و انتخاب "آلبوم تصاویر" و هم از طریق بخش "مجموعه تصاویر " در صفحه اصلی بانک داده های فرآوری قابل دسترسی است.
بخش دیگر بانک "لیست کارخانه ها" نام داشته و در آن مشخصات همه کارخانه ها شامل شرح کارخانه مواد معدنی، مورد استفاده محصول و نام بهره بردار همراه با لینک خوراک دستگاهها، سد باطله، تصاویر دستگاهها و کارخانه و مدار فرآوری کارخانه آمده است.

لیست کارخانه ها